Konserwacja
02.02.2020

O identyfikacji fotografii

Myśląc o identyfikacji fotografii i szukając informacji pod kątem tego zagadnienia, natrafiamy zazwyczaj na wątki poświęcone identyfikacji samej treści zatrzymanego na zdjęciu obrazu. Efektywna praca nad określeniem obiektu czy zdarzenia przedstawionego na zdjęciu, wymaga od osoby opracowującej zbiory szerokiej, często specjalistycznej wiedzy oraz (nieraz) smykałki detektywistycznej.

W procesie identyfikacji nie powinien pomijany być technologiczny aspekt obiektu, który, w szczególności w przypadku fotografii starszych, może pozwolić na określenie techniki wykonania fotografii, a tym samym zawęzić okres powstania zdjęcia. Określenie techniki wykonania jest także niezbędne do zrozumienia zachodzących w obiekcie procesów degradacji oraz zaplanowania konserwacji, digitalizacji czy też właściwego sposobu przechowywania zbiorów fotograficznych.

Dróg do ustalenia techniki wykonania fotografii jest kilka. Jedną z nich jest rozpoczęcie pracy od określenia funkcji fotografii (negatyw, pozytyw), a następnie analizowanie jej poszczególnych warstw, podążając od podłoża obiektu, aż do lica-warstwy obrazu. Daną fotografię (szczególnie w przypadku odbitek fotograficznych) oglądamy dokładnie w świetle padającym, bocznym oraz za pomocą sprzętu powiększającego. Wystarczające do tego celu są niewielkie i tanie lupy jubilerskie zaopatrzone w światło led, które dają 60x powiększenie obrazu (ich użycie wymaga bezpośredniego kontaktu z badaną powierzchnią). Podczas pracy pod uwagę należy brać m.in. rodzaj powierzchni, barwę obrazu fotograficznego (zarówno w partii świateł, jak i cieni) oraz istniejące już zniszczenia. Należy pamiętać, że na powierzchni fotografii mogą znajdować się retusze i werniksy, których obecność utrudnia bezpośrednie dotarcie do obrazu i może powodować zmiany połysku czy barwy.

Identyfikacja negatywów

Do grupy negatywów fotograficznych zaliczamy obiekty wykonane na podłożu szklanym oraz negatywy wykonane na podłożach z tworzyw sztucznych o różnych formach i formatach, od błon ciętych po negatywy zwojowe małoobrazkowe i średnioformatowe. Oczywiście dokonujemy tu pewnego uogólnienia, ponieważ na podłożach transparentnych mogą znajdować się także fotografie pozytywowe (autochrom, slajd, ambrotypia itp.).

Analizując technikę wykonania negatywów na podłożu szklanym, w pierwszej kolejności  pod uwagę należy brać barwę obrazu fotograficznego. W przypadku negatywów kolodionowych jest ona brązowa, szara lub mleczno-brązowa, podczas gdy obraz negatywów żelatynowo-srebrowych, o ile znajdują się w dobrym stanie zachowania, charakteryzuje głęboka czerń. Powierzchnia negatywu kolodionowego jest werniksowana, często silnie retuszowana, widoczne są ślady po wylaniu zawiesiny światłoczułej i werniksu (ślad po kciuku w narożniku, zacieki). Krawędzie szklanego podłoża często są nierówne, a sama grubość szyby szklanej nierównomierna. Forma negatywów żelatynowo-srebrowych jest mniej interesująca dla oka, obiekty te były ustandaryzowane, posiadają jednolitą grubość (zależną od rozmiaru płyty, zazwyczaj 1-2mm) i maszynowo przycięte krawędzie. W przypadku negatywów żelatynowo-srebrowych na krawędziach obrazu często możemy zaobserwować efekt lustra srebrowego (silver mirroring).

Tworzywa sztuczne używane przy produkcji materiałów fotograficznych dzielimy na trzy główne grupy: azotan celulozy, octan celulozy i poliester, a ich identyfikację rozpoczynamy od odnalezienia informacji i znaczników znajdujących się na krawędziach błony czy zwoju (np. nitrate oznaczające azotan celulozy czy safety film oznaczające błonę niepalną – octan celulozy). Na błonach ciętych, w narożniku, możemy zaobserwować wycięte znaczki, które prócz funkcji pomocniczych przy naświetleniu i obróbce fotochemicznej zdjęcia, niosą ze sobą także zakodowaną informację o budowie obiektu i powinny być analizowane z tabelami udostępnionymi przez producenta. W przypadku materiałów wyprodukowanych przez firmę Kodak czy Agfa określenie rodzaju materiału fotograficznego jest dość proste ze względu na opracowane już tabele i licznie zachowane materiały źródłowe dotyczące produkcji błon. Niestety, proces ten nie jest tak łatwy w przypadku błon typowych dla polskiego rynku fotograficznego (brak ogólnodostępnych danych). W przypadku braku napisów czy znaczników oraz objawów znaczącej degradacji podłoża, która mogłaby jednoznacznie wskazać nam rodzaj użytego tworzywa, można wykorzystać chemiczne metody identyfikacji: test z użyciem difenyloaminy czy trichloroetylenu (uwaga-szkodliwe dla zdrowia). Poliester możemy także zidentyfikować stosując test skrzyżowanej polaryzacji.

Testy chemiczne z wykorzystaniem difenyloaminy i trichloroetylenu.

Identyfikacja pozytywów

Do wczesnych, historycznych fotografii pozytywowych, zaliczamy dagerotypy, ambrotypy oraz ferrotypy. Są to obiekty jednostkowe, unikatowe, wykonane w procesie bezpośrednim. Ich identyfikacja jest stosunkowo łatwa, chociaż może być utrudniona, gdy obiekt umieszczony jest w ozdobnej oprawie.  Dagerotypy posiadają lustrzane podłoże, a podczas oględzin obiektu w świetle bocznym widoczny staje sie negatyw obrazu.  Ambrotypy posiadają mleczno-beżowe światła, a podczas oględzin obrazu w świetle bocznym można zaobserwować głębię szklanego podłoża.  Ferrotypy charakteryzują mleczno-beżowe światła oraz żelazne podłoże pokryte lakierem, które w przypadku oprawionego obiektu można zidentyfikować za pomocą magnesu.

Identyfikacja odbitek fotograficznych to chyba jedno z najtrudniejszych zadań z dziedziny archiwalnej fotografii. Wiele technik fotograficznych zostało opracowanych w celu imitacji innych, droższych; międzywarstwy potrafią być bardzo cienkie, wręcz niewidoczne nawet w znacznym powiększeniu, a czasami tak zmodyfikowane, że nieaktywne nawet podczas zastosowania chemicznych metod identyfikacji. Czasami także techniki klasycznie matowe poddawano nabłyszczaniu w prasach, a techniki charakteryzujące się błyszczącą powierzchnię obrazu fotograficznego pokrywano cienkim werniksem matującym. Dodatkowo obraz fotograficzny często był tonowany, co znacząco wpływa na zmianę barwy fotografii. Podstawowym krokiem ku identyfikacji odbitki jest określenie ilości warstw budujących obiekt, do czego niezbędna jest praca pod powiększeniem. Odbitki dzielimy zazwyczaj na jedno-, dwu- i trójwarstwowe, co jednoznacznie odnosi się do ich budowy technologicznej. Za fotografię jednowarstwową uważane są odbitki, w których obraz fotograficzny osadzony jest na włóknach papierowego podłoża. W powiększeniu widzimy wtedy włókna papieru, a sam obraz fotografii jest nieostry oraz matowy (np. cyjanotypia). Fotografie dwuwarstwowe to takie, w których obraz fotograficzny zawieszony jest w warstwie spoiwa, tworzy nad powierzchnią papieru osobną warstwę, jednak włókna papieru wciąż pozostają widoczne dla oka ludzkiego (np. odbitka albuminowa). Trzecia grupa odbitek to fotografie trójwarstwowe, gdzie między papierowym podłożem, a warstwą obrazu znajduje się międzywarstwa – warstwa barytowa. Warstwa ta separuje obraz od podłoża, pozwala na uzyskanie dużej gładkości powierzchni, a podczas pracy pod powiększeniem czasami całkowicie zakrywa strukturę papieru (włókna nie są widoczne, np. odbitka żelatynowo-srebrowa).

Stratygrafie odbitek fotograficznych, kolejno: jedno-, dwu- i trójwarstwowej oraz fotografii o rozbudowanej strukturze technologicznej.

Wskazówką przy datowaniu odbitki może być także jej format. Carte-de-visite datowane są od 1850 do 1880 roku, a techniki wykorzystywane w tym formacie to zazwyczaj odbitki albuminowe, węglowe, kopiowane. Format gabinetowy (Cabinet card) występował w latach 1868 – 1890, a techniki używane w tym formacie to odbitki albuminowe, węglowe, odbitki kopiowane, wywoływane i platynotypia.

Skład poszczególnych warstw obiektu określa się także w sposób chemiczny lub, ostatnio coraz częściej, poprzez zastosowanie nieniszczących badań analitycznych. Po określeniu danej techniki fotograficznej na podstawie dostępniej literatury możemy dokonać datowania jej powstania, pamiętając jednocześnie o uwarunkowaniach ekonomicznych i historycznych danego obszaru geograficznego, na którym powstało zdjęcie. Po zidentyfikowaniu materiałów fotograficznych w naszych zbiorach, szczególną opieką powinniśmy objąć materiały wykonane na błonach z niestabilnych tworzyw sztucznych, kolodion oraz materiały barwne.