Varia
05.07.2018

Archiwalne materiały fotograficzne

Materiały fotograficzne, gromadzone przez instytucje czy kolekcjonerów, wytworzone były w różnych okresach czasu, na różnych podłożach oraz przy użyciu różnych substancji światłoczułych.

Zbiory te dzielimy zazwyczaj według funkcji, na materiały negatywowe i pozytywowe, a opisujemy pod względem barwy obrazu fotograficznego jako fotografie czarno-białe i kolorowe. Kryteria te, nawiązujące bezpośrednio do wyglądu obiektów i ich funkcji, mają znaczenie w procesie archiwizacji i opracowywania fotografii, są jednak niewystarczające w kontekście długoterminowego zabezpieczania zbiorów.

Zazwyczaj mianem negatywu określamy fotografię wykonaną na podłożu szklanym lub z tworzywa sztucznego, pozytyw z kolei definiujemy jako odbitkę na papierze. Jednak pierwsze negatywy powstawały właśnie na podłożu papierowym, a na szkle czy błonie może równie dobrze znajdować się obraz pozytywowy (np. slajd). Z punktu widzenia opiekuna fotografii najważniejszym etapem pracy ze zbiorami jest właściwe rozpoznanie techniki wykonania, a co za tym idzie, poznanie skomplikowanej, wielowarstwowej budowy technologicznej obiektu.

W historii technik i technologii fotograficznych spotykamy się z licznymi podłożami –  od papieru (1837), metalu (1839), szkła (1847) po tworzywa sztuczne (azotan celulozy od 1889) lub połączenia tych składowych. Obraz fotograficzny powstaje zazwyczaj w następstwie naświetlenia, wywołania i utrwalenia światłoczułej zawiesiny (substancji światłoczułych zawieszonych w spoiwie) zwanej czasami błędnie emulsją. Wśród substancji światłoczułych spotykamy m.in. sole srebra (ich zdolność do ciemnienia pod wpływem światła znana jest już od XVIII wieku) czy związki żelaza, a wśród spoiw – albuminę, żelatynę czy kolodion. W strukturze obiektów fotograficznych możemy także wyróżnić warstwy dodatkowe, jak warstwa barytowa, preparacyjna, retusze, werniksy, maski czy podkłady drugorzędowe. W ponad 170-letniej historii fotografii składowe te przenikały się wzajemnie by współtworzyć różne techniki fotograficzne. Rodzaj techniki wykonania obiektu przekłada się bezpośrednio na jego trwałość, a wiedza o użytych materiałach pozwala nam zrozumieć ich ewentualne oddziaływanie na siebie oraz degradację poszczególnych warstw. Trwałość obiektu zależna jest od typu zastosowanych materiałów, ale także od poprawności przeprowadzonego procesu fotochemicznego. Fotografie mogą posiadać wady wrodzone, związane bezpośrednio ze sposobem ich wytworzenia, które przekładają się na miejscową lub całkowitą utratę niesionej treści.

 

Materiały fotograficzne wytworzone w różnych technikach fotograficznych oraz pełniące różne funkcje: odbitki fotograficzne wykonane w technikach albuminowej, kolodionowej, żelatynowo-srebrowej; ferrotypia-obraz powstały w wyniku procesu bezpośredniego; negatywy żelatynowo-srebrowe na podłożu szklanym i z tworzywa sztucznego.  

Nadrzędne znaczenie dla zachowania materiałów fotograficznych w dobrym stanie ma zarówno sposób obchodzenia się z nimi, jak i długoterminowe warunki ich przechowywania. Każdy materiał fotograficzny inaczej zachowa się w czasie, ma swoją określoną długość życia i specyficznie zareaguje na dane szkodliwe czynniki. Fotografie należy chronić przed wszystkimi czynnikami niszczącymi dla materiałów archiwalnych, takimi jak wysoka temperatura i niewłaściwa wilgotność względna powietrza, promieniowanie elektromagnetyczne, zanieczyszczenia chemiczne czy mikrobiologiczne. Czynniki te mogą przekładać się na uszkodzenia mechaniczne, fizyko-chemicznie i biologiczne obiektów, które czasami łączą się ze sobą doprowadzając do całkowitej utraty podłoża oraz warstwy obrazu.

Uszkodzenia mechaniczne związane są zazwyczaj z niewłaściwym obchodzeniem się z obiektem, niewłaściwym montażem czy złym sposobem przechowywania. Uszkodzeniom fizyko-chemicznym może ulec każda warstwa budująca materiał fotograficzny, a do szczególnie spektakularnych zniszczeń tego typu należy rozkład podłoży wykonanych z estrów celulozy czy korozja zachodząca w warstwie samego obrazu. Srebro metaliczne budujące obraz fotograficzny ulega procesowi utleniania i redukcji, a zanieczyszczenia pozostałe po niewłaściwie przeprowadzonych procesach chemicznych (np. związki siarki pochodzące z utrwalacza) czy znajdujące się w bezpośrednim otoczeniu obiektu (powietrze, opakowanie ochronne), mogą być odpowiedzialne za pojawianie się zaplamień, zażółceń, czy za utratę kontrastu. Na materiałach srebrowych możemy także zaobserwować wysrebrzenia, czyli cząstki srebra zgromadzone na powierzchni fotografii będące jonami atomów srebra budującego obraz fotograficzny, które zmieniły swoje położenie pod wpływem procesu utleniania lub działalności wilgoci. Jednym z najgroźniejszych typów zagrożeń, z którymi spotykamy się w magazynach przechowywania zbiorów, jest infekcja mikrobiologiczna. Obecność mikroorganizmów na którymkolwiek z obiektów przechowywanym w przestrzeni magazynowej może doprowadzić do szybkiej zagłady znaczącej ilości materiałów archiwalnych. Na uszkodzenia tego typu szczególnie wrażliwe są obiekty fotograficzne wykonane w technikach wykorzystujących żelatynę, która jest znakomitą pożywką dla mikroorganizmów. Infekcja mikroorganiczna samoistnie nie wygaśnie, a jej skutki (np. wydzielane przez grzyby mykotoksyny) są szkodliwe także dla człowieka.

Fragment odbitki żelatynowo-srebrowej z uszkodzonymi warstwą obrazu fotograficznego oraz warstwą barytową.

Fragment odbitki fotograficznej z widocznymi zmianami fizyko-chemicznymi w partii obrazu.

Fragment negatywu żelatynowo-srebrowego na podłożu z tworzywa sztucznego z widocznymi przebarwieniami, powstałymi najprawdopodobniej jeszcze na etapie obróbki fotochemicznej obiektu.

Rodzaj uszkodzeń występujących na danym obiekcie może okazać się pomocny przy określeniu techniki wykonania. Typowe uszkodzenia fizykochemiczne (np. wysrebrzenie) mogą wprost powiedzieć nam, z jakich materiałów składa się fotografia, a uszkodzenia mechaniczne pozwalają na analizę wewnętrznych warstw fotografii.