Konserwacja
06.03.2021

Crystoleum

Crystoleum to ciekawa technika fotograficzna, w której wrażenie barwy uzyskiwane jest poprzez retusz i kolorowanie fotografii monochromatycznej.

Technika ta była popularna w latach 1880-1910. Pod kątem technologicznym Crystoleum może być poddawane wielu modyfikacjom, jednak zawsze jego punktem wyjścia jest odbitka albuminowa osadzana od strony lica (warstwy obrazu) na podłożu szklanym. Odbitkę zazwyczaj delikatnie retuszowano, dodając kolor w miejscach detalu (np. usta, policzki). Następnie całość zanurzano w ciepłym spoiwie (najczęściej w skrobi, żelatynie, wosku lub mieszaninie tych składników) i kładziono warstwą obrazu na podłożu szklanym. Fotografię dociskano i mechanicznie wyprowadzano nadmiar kleju na zewnątrz obiektu. Szyba szklana mogła posiadać kształt owalny lub prostokątny i zazwyczaj była profilowana. Po wyschnięciu spoiwa papierowe podłoże odbitki usuwano mechanicznie za pomocą drobnoziarnistego papieru ściernego, co pozwalało uzyskać transparentny obraz (na szkle pozostawała jedynie albumina z zapisanym przedstawieniem). Proces mechanicznego usuwania papieru wspomagany był ciepłą wodą i przeprowadzany z dużym wyczuciem, by nie doprowadzić do mechanicznego uszkodzenia fotografii. Następnie, by uczynić warstwę obrazu jeszcze bardziej przeźroczystą, impregnowano ją olejem, woskiem lub lakierem. By umożliwić migrację substancji od odwrocia przez całą warstwę obrazu aż do płyty szklanej (nowego podłoża) całość przedstawienia podgrzewano, a następnie by spoiwo szybko stężało, obiekt chłodzono poprzez położenie go na zimnym kamieniu lub metalowej płycie. Tak przygotowany obraz był już gotowy do kolorowania farbami olejnymi, a od strony rewersu dodatkowo dokładano barwione tło, co pozwalało na otrzymanie delikatnych przejść tonalnych, stwarzało wielowarstwowość i głębię koloru. Fotografia od odwrocia zabezpieczana jest kolejną płytą szklaną, wyprofilowaną identycznie jak nośnik warstwy obrazu. Wszystkie elementy łączono ze sobą papierową bordiurą, tworząc integralny obiekt i zabezpieczając całość przed uszkodzeniami mechanicznymi, fizycznymi i chemicznymi.

Crystoleum przed procesem konserwacji (fot. Anna Seweryn, obiekt z kolekcji Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków).

 

Zniszczeniu w Crystoleum ulegają wszystkie składowe, a do najczęściej pojawiających się problemów konserwatorskich należą pęknięcia szklanego podłoża lub odspojenie się warstwy obrazu. Crystoleum, które konserwowałam, to fotografia z przedstawieniem fotografa Walerego Rzewuskiego (być może autoportret). Obiekt miał owalny kształt i jedynie 7,5 cm wysokości i 5 cm szerokości i możemy w nim zaobserwować wszystkie opisane powyżej komponenty. W tym przypadku kolor w obiekcie uzyskano poprzez nałożeniu detalu na odwrocie fotografii oraz przez dołożenie wielobarwnego tła. Obie tafle szklane, choć mają podobny kształt i rozmiar, są dość nierówne, wykonane ze szkła o niejednolitej grubości i były uzyskane z różnych odcinków kuli szklanej (nie przylegają ściśle do siebie). Kolorowe tło wykonano w technice pastelu.

Crystoleum przed procesem konserwacji: 1. Obiekt wyjęty z ramki ochronnej, 2. Szklane podłoże wraz z pozostałościami papierowej bordiury, 3. Odspojona warstwa obrazu fotograficznego (fot. Anna Seweryn, obiekt z kolekcji Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków).

Crystoleum-widoczne lico i odwrocie warstwy obrazu fotograficznego. Na odwrociu kolorowy retusz w partii twarzy (fot. Anna Seweryn, obiekt z kolekcji Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków).

Poszczególne składowe fotografii wykonanej w procesie Crystoleum: podłoże szklane, warstwa obrazu fotograficznego, dodatkowa płyta szklana oraz kolorowane tło (fot. Anna Seweryn, obiekt z kolekcji Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków).

Fotografia została przekazana do konserwacji ze względu na nieczytelność obrazu fotograficznego. Wskutek niskiej temperatury warstwa wosku, na której naklejono obraz na szklanej szybie, stwardniała i straciła swoją pierwotną elastyczność, a sam obraz uległ odspojeniu. Wosk pozostający na powierzchni szkła tworzył efekt mgiełki, co utrudniało dostrzeżenie treści obrazu. Po zdjęciu szkła stwierdzono, że sam obraz fotograficzny jest w stosunkowo dobrym stanie. Dodatkowo na obiekcie widoczne są uszkodzenia typowe dla materiałów fotograficznych: zabrudzenia, ślady po owadach i rdzy, rozdarcia w partii papierowych elementów.

Najważniejszą częścią planowanego procesu konserwacji było ustalenie materiałów i technologii ponownego przyklejenia obrazu na podłoże szklane. W celu wybrania najlepszego spoiwa wykonałam serię próbek na odbitkach albuminowych przyklejanych do szyby, które analizowałam pod względem siły klejenia oraz pod kątem estetyki. Ostatecznie, przy procesie konserwacji kluczowym okazało się uaktywnienie istniejącej już w fotografii warstwy wosku poprzez jej ogrzanie, a następnie całościowe schłodzenie obiektu. Podczas całego procesu konserwacji największe ryzyko wiązało się z obecnością szklanego podłoża. W przypadku jego uszkodzenia uzyskanie podobnie wyprofilowanej szyby byłoby prawdopodobnie niemożliwe, a uszkodzenie mogło nastąpić ze względu na zastosowaną w procesie zmianę temperatury.

Po konserwacji zdjęcie zostało umieszczone w specjalnym pudełeczku wykonanym na wymiar z materiałów z certyfikatem PAT, a pozostałości oryginalnej papierowej bordiury zachowano w niewielkiej kopercie.

Crystoleum przed i po procesie konserwacji (fot. Anna Seweryn, obiekt z kolekcji Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków).

Crystoleum po procesie konserwacji, umieszczone w nowym opakowaniu ochronnym (fot. Anna Seweryn, obiekt z kolekcji Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków).

 

Tekst ilustruje dokumentacja fotograficzna z konserwacji przeprowadzonej przeze mnie w 2013 roku. Crystoleum jest własnością Fundacji Zbiorów Rodziny Sosenków. Za możliwość szerokiego udostępnienia dokumentacji fotograficznej dziękuję Pani Katarzynie Sosenko.

 

Źródła

Harasym, Z. Stare fotografie: Poradnik Kolekcjonera, Arkady, Warszawa 2005.

Payne, B. The Crystoleum: Bringing the Art of Photo Colourisation into the Home, 2011, http://photo-sleuth.blogspot.com/2011/10/crystoleum-bringing-art-of-photo.html