Czerwone i czarne. O retuszu negatywów

Retusz (fr. retouche) w fotografii to ingerencja w obraz fotograficzny, wprowadzenie zmian różnymi środkami w celu udoskonalenia jakości lub zmiany jego wyrazu artystycznego. Zazwyczaj ręcznie wykonywana obróbka zakłada poprawianie fotografii przez dorysowywanie, podmalowywanie lub usuwanie pewnych szczegółów. Już pierwsze fotografie wykonane w procesach bezpośrednich poddawano korekcie, a z czasem metody retuszerskie rozwinięto i dostosowano do potrzeb procesu negatywowo-pozytywowego.

Negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym z widocznym retuszem w partiach twarzy sportretowanych osób, sygn. V/1178/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Z opisem i podziałami retuszu na różne grupy można spotkać się u większości autorów zajmujących się fotografią od strony technicznej. Retusze możemy podzielić w zależności od typu materiałów na których się je wykonuje (podłoża: szkło, papier, metal), czy procesu, w którym zostało wykonane zdjęcie. Podział zależy także od wykorzystanych do retuszu materiałów, narzędzi i funkcji wykonanej ingerencji (retusz techniczny, estetyczny). Mikołaj Iliński i Ryszard Kreyser wyróżniają kilka rodzajów retuszy jak np. retusz barwnikowy, retusz maszynowy, retusz natryskowy, retusz ołówkowy negatywów, retusz skrobaniem, retusz ścieraniem czy retusz wiszorem. Karl Sütterlin, autor chyba najpopularniejszej w Polsce książki poświęconej retuszowi fotograficznemu, dzieli retusz tylko na dwie główne grupy: retusz negatywowy i pozytywowy. W literaturze tematu możemy bardzo często spotkać się z publikacjami, które w całości poświęcone są jedynie retuszowi na negatywach. Był on bardziej rozpowszechniony niż retusz pozytywów, ponieważ poprawnie wykonany zwalniał retuszera z korekty odbitek fotograficznych.

Za pierwszy retusz negatywu możemy uznać retusz wykonany przez samego Williama Foxa Talbota na papierowym negatywie. Negatyw ten był tak słaby i delikatny, że jego skopiowanie i otrzymanie kontrastowego i szczegółowego pozytywu było prawie niemożliwe. Dlatego Talbot postanowił wzmocnić obraz poprzez dodanie waloru na negatywie za pomocą ołówka. Retusz ten wykonano 10 października 1840 roku.

Negatywy, zarówno te wykonane na podłożu szklanym, jak i błonach, retuszowano za pomocą farb laserunkowych i kryjących. Farby i barwniki nakładano na zwilżoną powierzchnię warstwy obrazu, co pozwalało na lepsze rozłożenie farby, a także zwiększało jej przyczepność i penetrację w strukturę żelatyny. Rodzajem takiego retuszu jest tzw. plamkowanie, nakładanie farby w bardzo precyzyjny sposób na drobne ubytki czy zarysowania powstałe na etapie wytwarzania negatywu. Farbami laserunkowymi bardzo często pokrywano większe powierzchnie obiektu, co pozwalało na delikatne i stopniowe zakrycie zbyt jasnych miejsc, czyli zwiększało siłę krycia negatywu i umożliwiało otrzymanie satysfakcjonującej odbitki.

Negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym pokryty werniksem matowym i rozbudowanym retuszem. Retuszowi poddano obydwie strony negatywu (lico i odwrocie), sygn. V/527/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym pokryty werniksem matowym i retuszem wykonanym czerwoną farbą, sygn. V/541/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Negatyw kolodionowy z retuszem wykonanym czerwoną farbą. Nad linią czerwieni widoczne ślady kleju-najprawdopodobniej ślady po montażu papierowej maski zakrywającej górne partie obrazu. Sygn. V/3682/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym pokryty jednolicie warstwą laserunkowej farby w kolorze czerwonym, mającej za zadanie zwiększenie gęstości optycznej obrazu, sygn. V/2688/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym z widocznym retuszem wykonanym czerwoną farbą, sygn. V/3769/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym z miejscowym retuszem niwelującym obecność drobnych uszkodzeń mechanicznych powstałych na etapie wytwarzania obiektu, sygn. V/2761/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

By skutecznie nałożyć barwnik lub ołówek na gładkie podłoże, powierzchnię obrazu fotograficznego wcześniej odpowiednio przygotowywano przez nałożenie werniksów i lakierów matujących. Jednym z najpopularniejszych była tzw. matoleina – werniks składający się z damary i terpentyny. Innym rodzajem werniksów stosowanych na negatywach są tzw. lakiery matowe, wieloskładnikowe, często barwione na kolor żółty, niebieski lub czerwony.

Retusz to nie tylko nakładanie farb i werniksów. Są również techniki bardziej inwazyjne, ingerujące w strukturę fotografii. Możemy do nich zaliczyć retusz skrobaniem, który polega na usunięciu za pomocą ostrego noża lub skalpela zbyt zaczernionych partii obrazu i zmniejszeniu gęstości optycznej substancji tworzącej obraz fotograficzny w danym miejscu. Retusz ten odnosi się przede wszystkim do negatywów, choć można go zaobserwować również na odbitkach fotograficznych. Podobną funkcję spełniał tzw. retusz ścieraniem.  Polega on na użyciu proszków ściernych takich jak np. pumeks czy karborund. Proszek miesza się z olejkiem terpentynowym i benzyną, a następnie tą mieszaniną naciera się fragmenty negatywu wymagające osłabienia. Przy metodach mechanicznego usuwania warstwy obrazu miejsca, w których obraz usunięto, powleka się roztworem gumy arabskiej.

Aby osłabić zbyt mocno zaczernione partie obrazu, oprócz retuszy mechanicznych, stosuje się także retusze chemiczne. Polegają one na poddaniu materiału fotograficznego odpowiednim kąpielom w tzw. osłabiaczach czy odbielaczach. Jest to zabieg bardzo ryzykowny, ponieważ pomimo przeprowadzanych prób trudno jest określić, jakie dokładnie partie obrazu i w jakim stopniu zostaną osłabione, a kąpiel taka może prowadzić do nieodwracalnych zmian.

Wadliwie naświetlony negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym pokryty werniksem matowym i retuszem wykonanym czerwoną i czarną farbą (lico i odwrocie),  sygn. V/539/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Wadliwie naświetlony negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym pokryty werniksem matowym i retuszem wykonanym czerwoną i czarną farbą (lico i odwrocie),  sygn. V/538/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Rozpoznanie i identyfikacja retuszu znajdującego się na materiale fotograficznym jest jednym z pierwszych kroków podczas planowania prac konserwatorskich. Retusz, wykonany farbą czy ołówkiem, jest elementem dodanym do materiału fotograficznego intencjonalnie i jako taki powinien na obiekcie archiwalnym zostać zachowany. Retusz na negatywach zazwyczaj wykonywany jest na stronie obrazu, jednak zdążają się także obiekty z delikatnym retuszem nałożonym od strony podłoża, który podczas standardowego, nieuważnego oczyszczania chemicznego może zostać uszkodzony lub usunięty. Zniszczenie pierwotnych korekt (poza tym że jest błędem na poziomie zawodowym) będzie miało negatywny wpływ na jakość i późniejszy odbiór otrzymanej reprodukcji czy skanu.

Bezpośrednia praca z historycznymi negatywami, możliwość zobaczenia i dotknięcia tej wielowarstwowej struktury, to duża przyjemność. Pozwala  zrozumieć ile tak naprawdę pracy wkładano w ten przejściowy materiał by uzyskać czytelny obraz pozytywowy i jak czasami daleka jest droga od naciśnięcia migawki do oglądanej przez nas fotografii.

Negatyw żelatynowo-srebrowy na podłożu szklanym pokryty werniksem matowym i retuszem w formie czerwonej farby, obecnie zdegradowanej, sygn. V/1310/s, Muzeum Etnograficzne w Krakowie.

Fotografie ilustrujące tekst powstały w latach 2018-19 podczas prowadzonych przeze mnie prac konserwatorskich w ramach realizacji projektu „Digitalizacja i udostępnienie zabytkowej kolekcji szklanych negatywów i fotografii z drugiej połowy XIX i początku XX w. ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie”, dofinansowanego z Funduszy Europejskich w ramach MRPO 2.1.2 Cyfrowe zasoby regionalne. Za możliwość wykorzystania zdjęć jako ilustracji w tekście bardzo dziękuję Muzuem Etnograficznemu w Krakowie.

Źródła

Gill A.T., Calotype, The Photographic Journal, volume 114, The Royal Photographic Society, London 1974

Henisch H.K., Henisch B.A., The Painted Photograph 1839-1914; Origins, Techniques, Aspirations, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1996

Iliński M., Kreyser R., Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich – Podstawy fotografii, Wydawnictwo Naukowo- Techniczne, Warszawa 1981

Latoś H., 1000 słów o fotografii, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1979

Sütterlin K., Retusz, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1968