Przygotowanie fotografii do digitalizacji

Przed przystąpieniem do procesu digitalizacji zespołu fotografii, musimy przygotować się nie tylko merytorycznie (ewidencja) i technicznie (zachowanie obowiązujących standardów cyfryzacji), ale także poznać stan fizyczny zdjęć, co zazwyczaj oznacza przeglądnięcie zbioru wytypowanego do reprografii, określenie stanu zachowania poszczególnych jednostek oraz wykonanie niezbędnych prac konserwatorskich.

Obiekty zabrudzone, zdeformowane czy podarte mogą być narażone podczas procesu digitalizacji na dalsze uszkodzenia, a dodatkowo ich zły stan fizyczny, może wykluczać możliwość efektywnego odczytania treści obrazu. Przegląd taki powinien nastąpić na etapie planowania projektu, żeby wykonanie niezbędnych napraw było możliwe jeszcze przed rozpoczęciem procesu wytwarzania kopii cyfrowych.

Wszystkie fotografie, niezależnie od funkcji materiału fotograficznego czy jego składowych technologicznych, przed procesem digitalizacji powinny zostać oczyszczone z pyłu, kurzu i zabrudzeń strukturalnych. Podstawowymi narzędziami wykorzystywanymi przy procesie oczyszczania mechanicznego są pędzle z miękkiego włosia lub szczoteczki elektrostatyczne, mikrofibry, czyściki z nanocząsteczkami srebra czy gruszki fotograficzne. Przed przystąpieniem do prac należy najpierw wykonać próbę, by sprawdzić, czy wybrany przez nas sposób oczyszczania powierzchni nie powoduje powstawania zarysowań na delikatnej i podatnej na uszkodzenia mechaniczne warstwie obrazu fotograficznego. W przypadku wystąpienia odspojeń lub pudrowania się warstw obrazu fotograficznego, werniksów czy retuszy, należy odstąpić od jakichkolwiek, nawet najmniej inwazyjnych, prób oczyszczania powierzchni. Fotografii archiwalnych nie należy czyścić płynami czyszczącymi o nieznanym składzie czy chemią gospodarczą, które mogą doprowadzić do przebarwień i degradacji chemicznej obrazu. W przypadku występowania zaplamień niemożliwych do usunięcia w sposób mechaniczny, prace związane z oczyszczaniem chemicznym obiektów powinny być dalej kontynuowane przez konserwatora dzieł sztuki lub prowadzone pod jego nadzorem. W praktyce, z powodu braku odpowiedniej kadry lub finansów, prace te często wykonywane są przez osoby pozbawione odpowiedniego wykształcenia lub przeszkolenia. Dobór nieodpowiednich rozpuszczalników czy wykonywanie kąpieli wodnych, w przypadku fotografii archiwalnej, skutkować może rozpuszczeniem się warstwy obrazu fotograficznego lub warstw podkładowych, a brak odpowiedniej wiedzy o technikach i technologiach fotograficznych może spowodować usunięcie istotnych informacji z materiału archiwalnego (np. zmycie retuszu fotograficznego znajdującego się od strony podłoża na szklanym negatywie). Prace związane z wprowadzaniem w obiekt fotograficzny jakiejkolwiek substancji chemicznej powinny być poprzedzone dokładnym poznaniem techniki wykonania obiektu.

Proces chemicznego oczyszczania powierzchni oraz krawędzi szklanych negatywów żelatynowo-srebrowych.

Retusz ołówkowy na szklanym podłożu negatywu żelatynowo-srebrowego oraz uszkodzona mechanicznie i osypująca się warstwa obrazu fotograficznego.

Pracując z negatywami szklanymi należy zachować ostrożność, by nie narazić obiektów na ewentualne rozbicie, pęknięcie czy wyszczerbienie. W zespołach fotografii można odnaleźć negatywy wytworzone na bardzo cienkich i kruchych podłożach, których grubość nie przekracza 1 mm. Pracując z negatywami kolodionowymi należy zwrócić szczególną uwagę na sposób operowania daną jednostką, na niejednolitą grubość i ciężar poszczególnych płyt szklanych. Płyty szklane często były cięte ręcznie, a ich krawędzie są ostre i niedoskonałe, co może powodować skaleczenie czy zarysowanie płyty skanera czy podświetlarki.

Poza zabrudzeniami powierzchni fotografii, podczas analizowania stanu zachowania naszych zbiorów, równie często spotykamy się z deformacjami, pęknięciami i przedarciami, które utrudniają lub uniemożliwiają poprawne wykonanie skanu czy fotografii cyfrowej. Szczególnie problematyczna może być praca z małoobrazkowymi lub średnioformatowymi negatywami fotograficznymi wykonanymi na podłożach z tworzyw sztucznych. Negatywy takie często przechowywane są w zwoju, co powoduje ich trwałą deformację, a w następstwie problemy z pocięciem negatywu na paski odpowiedniej długości i umieszczaniem zwijających się fragmentów błony w ramkach skanera. Materiały fotograficzne wytworzone na podłożach z estrów celulozy, ze względu na utratę plastyfikatorów i przesuszenie, z czasem stają się także kruche, co przy próbie rozwijania, opracowywania czy czyszczenia, może powodować pęknięcie i rozerwanie się podłoża. Negatywów takich nie można samodzielnie rozprostowywać czy łączyć za pomocą ogólnodostępnych taśm klejących, należy także zachować szczególna ostrożność już na etapie wyciągania obiektu z opakowania ochronnego (ryzyko powiększenia się uszkodzeń mechanicznych).

Zdeformowane negatywy na podłożach z tworzyw sztucznych wymagające wykonania specjalistycznego procesu prostowania oraz fragment negatywu z uszkodzeniem mechanicznym.

W przypadku wystąpienia podejrzenia, że fotografie mogą być zainfekowane mikrobiologicznie (specyficzne zaplamienia i przebarwienia na obiektach, wystąpienie reakcji alergicznej u osób opracowujących zespół), przed dalszymi pracami należy skonsultować się z
konserwatorem dzieł sztuki lub mikrobiologiem specjalizującym się w pracy z obiektami zabytkowymi. Aby zminimalizować ryzyko pojawienia się i ewentualnego roznoszenia infekcji mikrobiologicznej, sprzęt i blaty robocze wykorzystywane podczas procesu digitalizacji powinny być codziennie odkurzane i dezynfekowane środkiem bezpiecznym dla zabytkowych obiektów (np. alkoholem izopropylowy).

Materiały fotograficzne powinny zostać objęte specjalną opieką także na etapie samego procesu wytwarzania kopii cyfrowych. Podczas pracy z fotografiami (szczególnie z negatywami szklanymi) nie należy używać biżuterii, wisiorków, zegarków (ryzyko porysowania obrazu lub rozbicia szklanego podłoża). Blaty robocze powinny być wyłożone tekturą bezkwasową lub papierem. W pomieszczeniu, w którym wykonywany jest proces digitalizacji, powinny panować stabilne warunki wilgotnościowo-temperaturowe, a obiekty przed wyjęciem ich z opakowań ochronnych powinny być aklimatyzowane przez okres ok. 24h i chowane do opakowania ochronnego niezwłocznie po wykonaniu reprodukcji. Fotografii nie wolno podnosić i przenosić trzymając je za sam narożnik (szczególnie szkła), zakazane jest także prostowanie zdeformowanych odbitek fotograficznych „na siłę” lub zgniatanie ich podczas pracy na skanerze płaskim. Podczas procesu skanowania czy wykonywania fotografii cyfrowych z oryginalnych materiałów archiwalnych, czas ekspozycji na działanie niekorzystnych czynników zewnętrznych, takich jak podwyższona temperatura czy zwiększona ilość promieniowania elektromagnetycznego, powinien być ograniczona do minimum. Narażenie fotografii na szkodliwe czynniki może prowadzić do kumulowanej w czasie degradacji chemicznej obiektu, ale także do zmian widocznych gołym okiem, jak deformacja i skurcz błon z tworzyw sztucznych. Podczas wykonywania reprodukcji danej fotografii (negatyw, pozytyw), niezależnie od wybranej metody reprograficznej, obiekt powinien być przenoszony i kopiowany warstwą obrazu do góry, by nie narażać go na bezpośredni kontakt z płytą szklaną i porysowanie. Wszystkie prace powinny być wykonywane przy użyciu rękawiczek ochronnych- czystych, beztalkowych i dopasowanych do rozmiaru dłoni.

Przeprowadzenie projektu digitalizacji zabytkowych fotografii, łączące się z ich przeglądem i opracowywaniem, to także świetna okazja do jednoczesnego przepakowania zasobu w atestowane opakowania ochronne, a tym samym szansa na długoterminowe zabezpieczenie oryginalnych, historycznych nośników obrazu.