Technika
05.08.2018

Retusz fotograficzny

Retusz, intencjonalna ingerencja różnego typu narzędziami i materiałami w obraz fotograficzny, występuje od samego początku istnienia fotografii czyli od ok. 1839 roku.

Dzisiejsze cele i funkcje retuszu nie różnią od tych sprzed przeszło 170 lat, zmieniły się jedynie narzędzia obróbki obrazu, przy czym opcje znajdujące się w programach graficznych typu Photoshop często wprost nawiązują do możliwości pracy w ciemni fotograficznej czy na odbitce wykonanej metodami tradycyjnymi (maskowanie, punktowanie itp.).

Pierwsze retusze miały za zadanie techniczną poprawę wadliwie naświetlonego materiału fotograficznego, a ingerencja w obraz często wykonywana była na materiale pośrednim – negatywie. Obraz negatywowy stawał się bardziej kontrastowy za pomocą ołówka, partie nadmiernie naświetlone był usuwane mechanicznie ostrymi narzędziami, całe powierzchnie zakrywano werniksami i maskami. Retusze wykonywano także bezpośrednio na pozytywach, a jedną z funkcji retuszu było kolorowanie czarno-białego obrazu.

Narodziny fotografii prócz euforii związanej z możliwością dokładnego odwzorowania świata w dwóch wymiarach oraz zdziwieniem wynikającym ze specyficznego przekładania się barw rzeczywistych na monochromatyczny obraz srebrowy, budziły także rozczarowanie związane z brakiem barwy. Dlatego też jedną z pierwszych metod retuszu było ręczne kolorowanie pozytywów. Kolor mógł być nakładany na całą powierzchnię przedstawienia lub ograniczony jedynie do podkreślenia detalu, jak różu policzków czy blasku biżuterii, co zauważyć możemy szczególnie na fotografiach wykonanych w pierwszych technikach fotograficznych: dagerotypach, ambrotypach czy ferrotypach.

Fotografie wykonane w technikach ambrotypii i ferrotypii, z delikatnym, miejscowym retuszem w partii karnacji oraz biżuterii. 

Przed kolorowaniem lico fotografii było zazwyczaj odpowiednio przygotowywane poprzez nałożenie substancji impregnującej (w przypadku chłonnych, papierowych podłoży) lub zwiększającej przyczepność farby. Pierwsza metoda kolorowania dotyczyła techniki dagerotypii, a było nią nakładanie suchych pigmentów na powierzchnię pokrytego wcześniej werniksem lica obiektu. Werniksy sporządzano zazwyczaj na bazie żywic naturalnych: damary, mastyksu czy kopali. Międzywarstwy wykonywano także z roztworów karuku, żółci wołowej, gumy arabskiej oraz skrobi. Specjalistyczne farby wytwarzano poprzez mieszanie pigmentów ze spoiwami wodnymi (np. klejem rybim, żelatyną) lub z alkoholem. Tak przygotowane substancje nakładano w sposób laserunkowy bezpośrednio na fotografie, a następnie całość zabezpieczano przed uszkodzeniami mechanicznymi oraz dostępem zanieczyszczeń powietrza werniksem końcowym. Wspomnianą już wcześniej biżuterię podkreślano farbą (żółcienią chromową) lub czystym złotem (co niejednokrotnie spotykało się z krytyką i było uznawane za objaw złego smaku). Złotą farbę uzyskiwano topiąc płatki metali w miodzie lub kleju, które to następnie wypłukiwano, a pozostały proszek mieszano z niewielką ilością spoiwa (np. karuku).

Detale retuszy fotograficznych wykonanych na powierzchni ambrotypii. 

Już w XIX wieku duże znaczenia miała trwałość, zarówno samego obrazu fotograficznego, którego płowienie zdążono zaobserwować już po kilku latach istnienia techniki, jak i wszystkich jego dodatkowych składowych, w tym retuszu. Do kolorowania polecano zatem pigmenty trwałe; ziemne, jak ochry i sieny, oraz sepię, gumiguttę i  żółcień indyjską. Z czasem retusz na fotografiach zaczęto wykonywać barwnikami (np. aniliną nową), które nie wymagały wcześniejszego przygotowania podłoża, jednak charakteryzuje je dużo mniejsza odporność na działanie promieniowania elektromagnetcznego.

 

Fotografia stereoskopowa żelatynowo-srebrowa kolorowana farbami laserunkowymi. 
Odbitka albuminowa retuszowana farbą kryjącą. 

Kolorowanie to jedynie wycinek wielkiej historii retuszu fotograficznego, zjawiska rozbudowanego technologicznie, niwelującego wady techniczne wciąż niedoskonałych procesów fotograficznych lub wpływającego stricte na estetykę obrazu, wykonywanego zarówno na negatywie, jak i na pozytywie.

 

Źródła:

– H.K. Henisch, B.A. Henisch, The Painted Photograph 18391914: Origins, Techniques, Aspirations, Pennsylvania 1996

– C. McCabe (red.), Coatings on Photographs: Materials, Techniques, and Conservation, Washington, D.C. 2005