Technika
12.11.2018

Szkło w fotografii

Szkło jest materiałem wszechobecnym w procesie powstawania i życia fotografii. Towarzyszy jej od narodzin (jest składową optyki fotograficznej), aż po ekspozycję, gdzie pomaga chronić obiekt przed niszczącymi czynnikami atmosferycznymi. Szkło to także jedno z pierwszych podłoży fotograficznych, którego początek stosowania szacuje się na rok 1847.

Podłoża szklane kojarzone są zazwyczaj z materiałami negatywowymi, w których szkło dzięki swej transparentności daje możliwość bezstratnego przeniesienia zarejestrowanego w aparacie obrazu na odbitkę fotograficzną. Tafla szklana wykorzystywana była jednak także jako nośnik warstwy obrazu w technikach pozytywowych, np. w ambrotypii czy opalotypii.

W swojej podstawowej postaci szkło jest przeźroczystym, biologicznie stabilnym materiałem pozwalającym uzyskać gładkie powierzchnie. Głównym surowcem wykorzystywanym przy produkcji szkła jest piasek kwarcowy, wzbogacany najczęściej węglanem sodu i wapnia, topnikami i pigmentami. Wcześnie wytworzone płyty szklane są często niejednolite w swojej grubości i mają liczne niedoskonałości, co bezpośrednio wynika z techniki i technologii formowania tafli. Szkło wydmuchiwano za pomocą piszczeli szklarskiej, a następnie tak wytworzoną bańkę pozbawiano końcówek, powstały walec rozcinano i pozostawiano do wystygnięcia na żelaznej powierzchni. Bańkę szklaną po spłaszczeniu można było także poddać działaniom sił odśrodkowych – szybkiemu obracaniu, które powodowało powstanie płaskiego dysku, który następnie cięto na pożądane formaty. W początkach XX wieku opracowano metodę ciągłej produkcji tafli szklanej, czego efektem były coraz doskonalsze pod względem grubości i charakteryzujące się minimalną ilością zniekształceń szyby, wykorzystywane także w procesach fotograficznych.

 

Pierwotne krawędzie płyty szklanej w negatywie kolodionowym oraz nierówno przycięte krawędzie szklanych podłoży wczesnych negatywów żelatynowo-srebrowych.

Transparentność szkła była szeroko wykorzystywana w technikach negatywowych i pozytywowych (slajdy, autochromy). Pracując z negatywami kolodionowymi możemy zaobserwować różną grubość podłoża i często niedoskonałą, pierwotną krawędź płyty szklanej. Negatywy nowsze, żelatynowo-srebrowe, mają zazwyczaj jednolite, maszynowo przycięte podłoże, którego grubość oscyluje między 1-2,5 mm. W XIX wieku szkło wykorzystywano powszechnie jako podłoże materiałów pozytywowych – ambrotypów, fotografii wykonanych w procesie bezpośrednim, wykorzystującym do formowania obrazu światłoczułe związki srebra zawieszone w kolodionie. By zniwelować transparentność szkła, odwrocie tak wykonanej fotografii pokrywano farbą, zasłaniano tkaniną lub papierem barwionym na kolor czarny lub brązowy. Przy wytwarzaniu ambrotypii wykorzystywano także szkła barwione w masie: rubinowe, w odcieniach głębokiego błękitu, zieleni czy purpury. Fotografie wykonane na takich podłożach były wysoko cenione ze względu na trwałość oraz kontrastowość uzyskanego obrazu. Szkło zyskiwało swoją barwę dzięki dodatkowi metali np. złota, nadającego odcień czerwieni lub manganu, barwiącego masę szklaną na kolor fioletowy. Czasami kolorową szybę uzyskiwano nie poprzez barwienie całej masy szklanej, lecz jedynie przez pokrycie szkła białego cienkim filtrem ze szkła o nadanym kolorze. Szyby pokrywano także warstwą barwionej żelatyny lub kolodionu.

Ambrotypia – fotografia na transparentnym podłożu szklanym, pokrytym od odwrocia ciemnym lakierem.
Ambrotypia – fotografia na podłożu szklanym-rubinowym, barwionym w masie.
Ambrotypia – fotografia na podłożu szklanym-rubinowym, barwionym w masie, widok w świetle padającym i przechodzącym.

Szkło, mimo swoich niewątpliwie wyjątkowych i cennych właściwości związanych głównie z transparentnością, jest wyjątkowo podatne na uszkodzenia mechaniczne. Wytrzymałość szkła zależy od jego grubości, kształtu, ale także od napięć, jakie występują na etapie jego formowania. Prócz uderzeń, wpływ na pęknięcie lub złamanie szklanego nośnika, mogą mieć wibracje lub różnice temperatur.

Szkła dawne mogą ulegać zniszczeniom fizyko-chemicznym będącym następstwem nieodpowiedniego składu masy szklanej (np. wysokiej zawartości alkaliów). Szkło jest także wrażliwe na działanie wilgoci, niewłaściwej temperatury czy zanieczyszczeń powietrza, a jego zniszczenie może objawiać się iryzacją, białymi nalotami lub „płaczącą” korozją szkła.

Źródła:

M. Peres, Focal Encyclopedia of Photography, Taylor & Francis 2015

W. Ślesiński, Konserwacja zabytków sztuki, tom 3, Rzemiosło artystyczne, Arkady 1995