Zabezpieczanie materiałów audiowizualnych 1

Archiwalne materiały audiowizualne, podobnie jak wszystkie inne dokumenty, podlegają nieuniknionemu rozkładowi i powolnej zagładzie. Sytuacja tej grupy archiwaliów jest trudna w porównaniu z innymi typami obiektów i często, ze względu na brak dostępu do specjalistycznego sprzętu, ekspertów i funduszy, połączona jest z brakiem możliwości odtworzenia treści, co skazuje nośniki na nieme zapomnienie.

Materiały te pod względem technologicznym są dość „nowe”, a co za tym idzie, często wytworzone z niestabilnych chemicznie składowych, których rozkład może prowadzić do szybkiej utraty podłoża i niesionej przez nie treści. Do grupy materiałów audiowizualnych zaliczamy obiekty posiadające funkcje audialne (płyty gramofonowe, taśmy i kasety magnetyczne), wizualne (np. taśma filmowa) lub łączące te funkcje (np. taśma filmowa dźwiękowa). Wymienione powyżej funkcje przeplatane są różnorodnymi formatami nośników, jednak ze względu na zabezpieczenie tego typu obiektów na przyszłość, najistotniejszym jest zrozumienie skomplikowanej budowy technologicznej archiwaliów oraz indywidualne dostosowanie parametrów przechowywania do ich potrzeb. Do składowych materiałów audiowizualnych zaliczyć możemy tworzywa sztuczne, jak azotan i octan celulozy, poliester, winyl, ale także metale, żywice naturalne czy spoiwa organiczne. Obiekty te mają budowę wielowarstwową, w której tworzywo sztuczne może łączyć się ze spoiwem organicznym i cząsteczkami metali. Przykładem mogą być taśmy filmowe, gdzie podłoże wykonane jest z niestabilnych estrów celulozy, a obraz budowany jest z cząsteczek srebra zawieszonych w żelatynie. Wielowarstwowe mogą być także płyty gramofonowe, które pierwotnie wykonywano z tektury czy szkła pokrytego warstwą niosącą zapis dźwiękowy wytłoczony np. z szelaku.

Biorąc pod uwagę długoterminowe przechowywanie obiektów audiowizualnych za punkt wyjścia należy brać dobrą identyfikację technik wykonania tych dokumentów. Obiekty te wrażliwe są na niewłaściwą temperaturę oraz wilgotność względną powietrza, uszkodzenia pochodzenia biologicznego, zanieczyszczenia chemiczne i na niewłaściwe obchodzenie się z nimi skutkujące uszkodzeniami mechanicznymi. Właściwa opieka nad tego typu materiałami archiwalnymi obejmuje zaopatrzenie dokumentów w atestowane opakowania ochronne, odpowiedni sposób ułożenia obiektów na meblach archiwalnych, a także zapewnienie stabilnych warunków temperaturowo-wilgotnościowych w pomieszczeniu magazynowym.

Historia komercyjnego zapisu dźwięku łączy się z wynalezieniem przez Thomasa A. Edisona woskowych cylindrów fonograficznych (1877r.), które zostały wyparte przez łatwiejsze w produkcji i składowaniu płyty gramofonowe Emila Berlinera. Płyty tłoczono z żywicy naturalnej-szelaku, a z czasem materiał ten zastępowano nowymi tworzywami sztucznymi: ebonitem, polichlorkiem winylu i estrami celulozy. Płyty gramofonowe mogą posiadać budowę wielowarstwową, gdzie podłoże wykonane np. z metalu, szkła czy kartonu, laminowano lub lakierowano tworzywem sztucznym. Im więcej różnorodnych warstw technologicznych buduje dokument, tym więcej problemów napotykamy na etapie zabezpieczania obiektów. Każda z warstw będzie podlegała innym naturalnym procesom starzenia się (np. skurcz warstw wykonanych z octanu celulozy) czy inaczej reagowała na zmianę temperatury i wilgotności względnej powietrza. Płyty gramofonowe o niezłożonej budowie technologicznej nie wymagają specjalistycznego klimatu podczas długoterminowego przechowywania i można je umieszczać w magazynach typowych dla dokumentacji aktowej (chociaż, tak jak w przypadku wszystkich innych materiałów archiwalnych, obniżenie temperatury znacząco wydłuży życie obiektu). Temperatura akceptowalna do przechowywania płyt gramofonowych to 20°C, a wilgotność względna powietrza powinna oscylować w granicach 30-50% RH. Płyty powinny być zabezpieczone koszulkami z papieru bezkwasowego (pierwotne opakowania były wykonane zazwyczaj z kwaśnego papieru, a w swoim składzie zawierają barwniki i farby nieznanego pochodzenia, które mogą przyspieszać chemiczną degradację obiektu), a następnie umieszczone w przegródkach lub pudłach zbiorczych stabilizujących je w pionie. Płyty uszkodzone mechanicznie, w tym porozbijane na wiele części, powinny być zabezpieczone indywidualnym pudełkiem ochronnym i umieszczone na leżąco na profilowanej podkładce.

Uszkodzona mechanicznie płyta gramofonowa wykonana z szelaku.

Równolegle z płytami gramofonowymi powstały taśmy magnetyczne, których obecnie znana nam forma rozpowszechniła się w latach 30. XX wieku. Początkowo stosowano je jedynie do zapisu dźwięku, a od roku 1956 służy także jako nośnik filmu. Na cienkiej taśmie, przechowywanej zazwyczaj w formie pojedynczego zwoju lub umieszczonej w plastikowej kasecie, znajduje się wiele warstw technologicznych: od podłoża wykonanego z octanu celulozy, polichlorku winylu lub poliestru, przez spoiwo wiążące w sobie cząstki żelaza po smary minimalizujące tarcie podczas przesuwu. Niektóre środki smarne stosowane przy produkcji taśm magnetycznych krystalizują w niskich temperaturach, przez co materiały te nie powinny być poddawane przechowywaniu z zastosowaniem procesu mrożenia. Wilgotność względna powietrza w pomieszczeniu przechowywania zbiorów powinna wynosić od 25 do 50%RH. Kasety należy przechowywać wertykalnie na boku o krótszej krawędzi, a szpule horyzontalnie. Ze względu na magnetyczną formę zapisu danych, taśmy magnetyczne powinny być chronione przed zmianami pola elektromagnetycznego, a co za tym idzie przechowywane z dala od urządzeń elektrycznych jak np. głośniki, transformatory, silniki i zabezpieczane na czas transportu.

Taśma magnetyczna zabezpieczona tworzywem sztucznym nieznanego pochodzenia.

Taśma magnetyczna uszkodzona mechanicznie.

Źródła:

Zasady postępowania z materiałami archiwalnymi, Ochrona zasobu archiwalnego, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2006.

Handling and Storage of Audio and Video Carriers, International Association of Sound and Audiovisual Archives, s.2.1.1.