Zabezpieczanie materiałów audiowizualnych 2
Rozwój technologii filmowej nastąpił w 1895 roku, kiedy bracia Louis i August Lumière opatentowali kinematograf, urządzenie, które z czasem pozwoliło na masową organizację pokazów filmowych. Pierwsze taśmy filmowe wytwarzane były na niestabilnych i łatwopalnych podłożach z azotanu celulozy. Proces degradacji tego materiału ujawnia się zmianą barwy podłoża, blaknięciem obrazu, lepkością łaśmy i ostatecznym rozpadem nośnika w pył. Celuloid jest materiałem niestabilnym, łatwopalnym i ulegającym samozapłonowi, co w przeszłości doprowadziło do licznych pożarów podczas pokazów filmowych i w magazynach przechowywania zbiorów. Starzenie się tej grupy estrów celulozy jest procesem naturalnym i nieodwracalnym, a spowolnione może być jedynie poprzez właściwe przechowywanie w warunkach o znacznie obniżonej temperaturze i wilgotności względnej powietrza. Obniżenie parametrów klimatycznych jest także niezbędne dla długoterminowego przechowywania podłoży z octanów celulozy, które od lat 20.XX wieku zaczęły wypierać łatwopalne azotany. Octany, mimo tego że zwiększyły bezpieczeństwo na salach kinowych (tzw. safety film), okazały się być dalekie od ideału. Podłoża te z czasem kurczą się i odkształcają, a całości procesu rozpadu towarzyszy wydzielanie się kwaśnych substancji i zapachu octowego (tzw. syndrom octowy). Od lat 50. XX wieku na rynku pojawiło się kolejne tworzywo sztuczne wykorzystywane przy produkcji podłoży transparentnych -poliester, który do dnia dzisiejszego uważany jest za najtrwalszy nośnik filmowy.
Na błonie (niezależnie od czasu jej powstania i budowy chemicznej) znajduje się warstwa zawierająca obraz, składająca się z cząsteczek srebra metalicznego lub barwników zawieszonych w żelatynie. Warstwa ta wrażliwa jest na zmiany temperaturowo-wilgotnościowe (kurczenie się przy przesuszeniu, lepkość przy zawilgoceniu), jak również na infekcję mikrobiologiczną. Same składowe obrazu (srebro, barwniki) ulega zniszczeniom fizyko-chemicznym znanym nam chociażby z pracy z archiwalnymi fotografiami-obraz srebrowy zanika, żółknie, zmienia barwę w kontakcie z zanieczyszczeniami powietrza, a poszczególne barwniki blakną. Ze względu na niestabilność podłoży estrocelulozowych oraz barwników budujących obraz, podczas długoterminowego przechowywania obiektów wymagane jest spowolnienie szkodliwych procesów fizyko-chemicznych poprzez znaczące obniżenie parametrów temperaturowo-wilgotnościowych. Za temperaturę maksymalną dla tych materiałów przyjmuje się 2°C, przy wilgotności względnej ok. 20-45%, a za warunki optymalne uznaje się temperatury poniżej 0°C (niektóre instytucje przechowują tego typu zbiory nawet w -17°C, co oczywiście niesie za sobą spore koszty). By uniknąć deformacji opakowań ochronnych i samych obiektów, stos taśm filmowych nie powinien być wyższy niż 30 cm, a filmy kinematograficzne dłuższe niż 150 metrów powinny być składowane horyzontalnie. Dodatkowo należy pamiętać, że materiały wytworzone na podłożach z azotanów celulozy są niebezpieczne, wybuchowe, generują szkodliwe dla ludzi lotne substancje chemiczne i mogą samorzutnie zapoczątkować reakcję spalania (palą się 20-krotnie szybciej niż drewno). W związku z tym magazyn tego typu zbiorów powinien znajdować się na terenie niezamieszkałym, w budynku o specjalnej konstrukcji pozwalającej na kontrolowanie przebiegu ewentualnego wybuchu, a praca ludzi w otoczeniu zasobu powinna być ograniczona do minimum.
Celuloidowa taśma filmowa z widocznymi uszkodzeniami mechanicznymi w partii perforacji.
Widoczna deformacja i zabrudzenie taśmy filmowej pozbawionej właściwego opakowania ochronnego.
Degradacja taśmy filmowej wykonanej na bazie octanu celulozy spowodowana rozkładem elementów pierwotnego, metalowego opakowania ochronnego i bobiny.
Praca z archiwalnymi materiałami audiowizualnymi jest zadaniem trudnym i wymaga zapoznania się z bieżąca literaturą tematu oraz najnowszymi możliwościami technicznymi. Na rynku wciąż pojawiają się nowe typy opakowań ochronnych (w tym zawierające zeolity absorbujące nadmiar wilgoci czy tlenu) oraz systemy monitorowania i kontroli klimatu. Niezależnie od rodzaju zabezpieczanego materiału audiowizualnego, cały proces należy rozpocząć od dobrej identyfikacji techniki wykonania obiektów i określenia potrzeb niezbędnych dla właściwego przechowywania. Ostateczna decyzja co do wymiany opakowań ochronnych, aranżacji czy budowy nowego magazynu przechowywania zbiorów i długoterminowego utrzymania wyśrubowanych parametrów temperaturowo-wilgotnościowych musi być przede wszystkim zweryfikowana z możliwościami finansowymi i kadrowymi instytucji. W archiwach przechowujących materiały audiowizualne powinien powstać także szczegółowy plan reagowania na wypadek wystąpienia katastrofy, zawierający procedury wewnętrzne, listę firm ratujących tego typu obiekty po zalaniu oraz materiały niezbędne do pierwszych prac ratunkowych.
Źródła:
Adelstein P.Z., IPI Media Storage quick reference, 2nd edition, Image Permanence Institute, Rochester
Lavédrine B., A Guide to the Preventive Conservation of Photograph Collections, The Getty Conservation Institute, Los Angeles, 2003
Slide A., Nitrate won’t wait. A history of Film Preservation in the United States, McFarland Classic 1992